Lange armen en strakke buiken: omgevingsdeterminisme en racisme in de Late Middeleeuwen

Op 11 april, tijdens de Week van de Klassieken, organiseert stichting Zenobia een avondlezing. Dr. Claire Weeda, universitair docent aan de Universiteit Leiden, verzorgt de lezing.

11 april 2024, 17:00-18:30 | Rijksmuseum van Oudheden te Leiden | vrij toegankelijk op locatie en gratis online | aanmelding via website RMO

Een verluchte pagina met werk van de vijftiende-eeuwse arts Roland Scriptoris – Biblioteca da Ajuda: BA. 52-XIII-18

Lange armen en strakke buiken: omgevingsdeterminisme en racisme in de Late Middeleeuwen

Rond 1200, als studenten in West-Europa in aanraking komen met de antieke Griekse en Arabische natuurfilosofie, neemt het gebruik van etnische en raciale stereotypen in het onderwijs een hoge vlucht. In pedagogische handleidingen voor schoolmeesters wordt het omgevingsdeterminisme van Hippocrates toegepast. Scholieren leren dat de omgeving en het klimaat de fysiologie en natuurlijke competenties van mensen en dieren bepalen, naast leeftijd, geslacht en training. We kunnen deze kennis een vorm van scientific racism noemen, waarmee stereotypen wetenschappelijke zeggingskracht kregen. In mijn lezing ga ik in op de verspreiding van zulke ideeën in het onderwijs en de toepassing in de wereld van werk. Schoolmeesters, hofdichters, etnografen en predikers zetten stereotypen in van Engelse intelligentie, Franse beschaving, Teutoonse gewelddadigheid, vrouwelijkheid van moslims en Afrikaanse zwakte. Stereotypen rechtvaardigden ongelijke rechten, meester-dienaarverhoudingen, en troffen verschillende groepen: vrouwen, horigen, joden, migranten en slaafgemaakten. 

Dr. Claire Weeda is als cultuurhistoricus verbonden aan de Universiteit Leiden. Ze doet onderzoek naar de wisselwerking tussen medische kennis, natuur en sociale praktijken in de late middeleeuwen. Daarnaast werkt ze momenteel aan een studie over insecten en biodiversiteit voor 1600.



Martelaren in middeleeuws Spanje: tussen Christendom en Islam

León, biblioteca de la catedral MS 8

De jaarlijke Zenobialezing wordt dit jaar gegeven door dr. Kati Ihnat op dinsdag 7 maart in het Rijksmuseum van Oudheden. Kati Ihnat is sinds 2016 universitair docent middeleeuwse geschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Zij houdt zich bezig met het bestuderen van religieuze cultuur in middeleeuws Spanje, waarover ze momenteel een NWO Vidi-project leidt: ‘Making martyrs in medieval Iberia, 589-1080’. 

7 maart 2023 | 19:30 – 20:30 uur | Rijksmuseum van Oudheden te Leiden | eveneens te volgen via livestream | gratis

Martelaren waren populair in het vroeg-middeleeuwse Spanje. De meeste heiligen die vereerd werden in de christelijke kalender waren martelaren; door hen te vereren konden christenen zich inbeelden als groep die zo toegewijd was aan hun godsdienst dat zij bereid waren ervoor te sterven. In het midden van de negende eeuw in Cordoba is dit precies wat sommige christenen lijken te hebben gedaan. Toen zij voor de islamitische rechters kwamen, lasterden zij de profeet Mohammed en brachten de daarvoor voorgeschreven doodstraf over zich heen. Het vrijwillige karakter van deze martelingen heeft lang de aandacht getrokken van historici die hebben geprobeerd te begrijpen waarom mensen zulke extreme acties zouden hebben ondernomen. In deze lezing bekijken we de zogenaamde ‘martelaren van Córdoba’ in een breder sociaal en religieus perspectief en onderzoeken we wat deze groep zegt over de betrekkingen tussen christenen en moslims in de middeleeuwse mediterrane wereld. 

Aanmelden kan via de website van het Rijksmuseum van Oudheden.

Dr. Kati Ihnat

Voor God en de Tempel! De Joodse Opstand – een ‘Revolutie’?

Stichting Zenobia verzorgt op 30 maart een avondlezing tijdens de Week van de Klassieken, dit jaar met het thema ‘Revoluties en de oudheid’. Prof.dr. Jürgen Zangenberg, hoogleraar Antiek Jodendom en Vroeg Chirstendom aan Universiteit Leiden, zal spreken over de Joodse Opstand, met de vraag in hoeverre hier sprake is van een revolutie. De lezing wordt voorafgegaan door de presentatie van de eerste lesbrief van de nieuwe Zenobia Onderwijsreeks.

30 maart 2023 | 20:00 – 21:30 uur | Rijksmuseum van Oudheden te Leiden | eveneens als livestream te volgen | gratis

‘Revolutie’ is een modern concept, vooral geïnspireerd door marxistische theorie en de praktijk van de Russische Oktoberrevolutie 1917. Maar opstanden tegen een ongeliefde overheid bestonden zolang mensen in sociale verbanden met elkaar leven. Verzet tegen een groep, van binnen of buiten of samen, die controle uitoefent over anderen heeft heel verschillende vormen. Wij willen vanavond naar een bijzonder goed gedocumenteerde gebeurtenis kijken, namelijk de zogenoemde “Eerste Joodse Opstand”.

Was het een “opstand”, een “clash of cultures” of zelfs een “revolutie”? Welke aspecten brengt elk begrip naar voren? Vinden we die in de bronnen terug? Moeten we kiezen of kloppen ze allemaal? Wat dachten de mensen toen over deze gebeurtenis, acteurs van betrokken partijen, slachtoffers of profiteurs? Op basis van een bijna unieke hoeveelheid bronnen, zowel archeologisch als ook literair, zullen we het fenomeen “Joodse Opstand” benaderen en vragen: De Joodse Opstand – een Revolutie?

De lezing wordt voorafgegaan door de presentatie van de eerste lesbrief van de Zenobia Onderwijsreeks, waarmee wij beogen lesmateriaal dat de Oudheid in een breder perspectief plaats openbaar toegankelijk te maken voor docenten in het middelbaar onderwijs. In de eerste lesbrief, Olympus Extended, ontwikkeld door Hanna Hoogenraad en Bas Wagenaar, worden de Griekse godenwereld, religieuze architectuur en rituelen vergeleken met de Mesopotamische. Tijdens de presentatie worden Hanna en Bas geïnterviewd door Kristel Henquet, hoofdredacteur van de Onderwijsreeks.

Inschrijven voor de fysieke plaatsen en de livestream kan via de website van het Rijksmuseum van Oudheden. Bekijk hier ook het verdere programma van de Week van de Klassieken.

Justinianus en Theodora: Beeldenstrijd rond een laatantiek power couple

Update: de lezing zal alleen online te volgen zijn! Aanmelden kan via de link onderaan dit bericht.

Donderdag 17 maart | 20.00 – 21.30 uur | gratis deelname | online

De lange regering van keizer Justinianus (r. 527-565) en zijn echtgenote Theodora geldt als een van de meest dynamische, spectaculaire periodes van de Late Oudheid. Tijdens de heerschappij van dit fameuze power couple werden grote delen van het West-Romeinse rijk heroverd, verrezen indrukwekkende bouwwerken als de Hagia Sophia in Constantinopel en werd het monumentale Corpus Iuris Civilis gepubliceerd. Het paar was zich zeer bewust van het belang van een goede reputatie. Van prachtige kunst en architectuur tot hofceremonieel, massabijeenkomsten, lofredes en wetgeving: geen middel bleef onbenut om het keizerlijke imago luister bij te zetten. Justinianus en Theodora bevonden zich daarbij op het snijvlak van eeuwenoude klassieke tradities en laatantieke (christelijke) innovaties die de opkomst van het Byzantijnse keizerschap inluidden. Tegelijkertijd zijn weinig heersers uit de Oudheid zozeer verguisd als juist dit tweetal. De Anecdota van de eigentijdse auteur Procopius biedt een fraai staaltje antipropaganda waarin Justinianus en Theodora in scandaleuze en zelfs demonische tinten worden afgeschilderd. Hoe verliep de beeldenstrijd rondom dit keizerlijke paar en wat kunnen we daarvan leren over laatantieke propaganda?

Martijn Icks is universitair docent Oude Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en is gespecialiseerd in de politieke cultuur en machtsrepresentatie van de Romeinse keizertijd. Hij is de auteur van The Crimes of Elagabalus (2011) en co-editor van Character Assaassination throughout the Ages (2014) en het Routledge Handbook of Character Assassination and Reputation Management (2020). Zijn huidige onderzoek spitst zich toe op de zichtbaarheid en toegankelijkheid van keizerlijke macht, met name in de late oudheid.

De lezing zal online plaatsvinden om 20.00 uur op donderdag 17 maart 2022. Aanmelden kan hier. Houd onze website en sociale media in de gaten voor updates en de website van de Week van de Klassieken

Symposium: De huid van Cleopatra: Etniciteit en diversiteit in oudheidstudies (Zenobiareeks 9)

Hoe zag Cleopatra er nou echt uit? Wat was het immigratiebeleid van het Romeinse Rijk en wat voor gevolgen had het? Hoe keek Aristoteles tegen slavernij aan? Dit soort vragen houdt de gemoederen nog altijd bezig en illustreert hoezeer de moderne mens zich aan de Oudheid spiegelt of zich er juist tegen afzet. De wijze waarop er nu in Nederland over diversiteit en etniciteit wordt gesproken, verschilt scherp van de concepten die in het oude Egypte, Perzië of Griekenland werden gehanteerd. Maar ook in de Oudheid werden huidskleur en andere etnische kenmerken natuurlijk opgemerkt en becommentarieerd, in positieve en negatieve zin.

Woensdag 9 maart 2022 | 20.00 uur | fysieke bijeenkomst in, evenals een livestream vanuit, het Rijksmuseum van Oudheden, Leiden, gratis deelname

Naar aanleiding van het thema van de Week van de Klassieken 2021, ‘De inclusieve oudheid’, heeft de Zenobiareeksredactie van de Stichting Zenobia het initiatief genomen om een bundel samen te stellen. Nu, een jaar later, presenteren we het resultaat: De huid van Cleopatra: Etniciteit en diversiteit in oudheidstudies (Zenobiareeks 9). De vijftien auteurs van de bundel onderzoeken drie verschillende maar onderling verweven vragen rondom de Oudheid en etniciteit. Hoe werd er in de Oudheid tegen huidskleur en etnische kenmerken aangekeken? En, hoe hebben door de eeuwen heen de bestudering van de (‘Klassieke’) Oudheid en eurocentrische ideologie en politiek elkaar wederzijds beïnvloed? Tot slot, hoe kunnen oudheidstudies, zowel wat betreft beschikbare kennis als het vak­gebied, anno nu breder toegankelijk worden gemaakt?

Bij de presentatie zal de schrijfster Simone Atangana Bekono (Confrontaties, Hoe de eerste vonken zichtbaar waren) in gesprek gaan over de rol van de klassieke oudheid in haar werk met een van de auteurs van de bunden, Maarten De Pourcq. Verder zullen de volgende auteurs een vijf-minuten-presentatie geven over hun hoofdstuk: Daniel Soliman over de steeds veranderende perceptie van de huidskleur van de oude Egyptenaren, Miko Flohr over de verwevenheid van het Nederlandse koloniale verleden met de Klassieke Oudheid, Evelien Bracke over het aanbieden van oud-Griekse mythen en taal aan kinderen uit kansarme gezinnen in het basisonderwijs en Kurano Bigiman over de eerste gymnasiumafdeling in Amsterdam-Zuidoost. De avond zal worden ingeleid en gepresenteerd door de redacteuren van de bundel, Emma Huig, Inger Kuin en Mirte Liebregts. Na afloop is er een signeersessie en gelegenheid om auteurs te ontmoeten.

Het symposium zal plaatsvinden op 9 maart 2022, om 20 uur in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, als opmaat naar de Week van de Klassieken 2022 die een dag later begint. Het symposium zal gratis fysiek bij te wonen zijn, en zal te volgen zijn via een livestream. Aanmelden voor het fysiek bijwonen en de livestream kan hier. Houd onze website in de gaten en de website van de Week van de Klassieken

De bundel verschijnt op 9 maart. Het is online te bestellen via onze website of de website van Uitgeverij Verloren.

Simone Atangana Bekono – Bianca Sistermans / Lumen OVG

Zevende Zenobialezing | Scheiden of verbinden: over grenzen in de antieke wereld tussen Oost en West (voorafgegaan door presentatie Xerxes-bundel)

Op 25 januari zal Prof. dr. Daniëlle Slootjes (Universiteit van Amsterdam) de Zevende Zenobialezing verzorgen in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. In deze lezing bespreekt zij hoe ons denken over verschillende soorten grenzen in de antieke wereld ons zowel vooruit heeft geholpen als in de weg staat in het begrijpen van oude beschavingen. De lezing zal via een livestream te volgen zijn.

Dinsdag 25 januari 2022 |19.30-21.00 uur | livestream vanuit het Rijksmuseum van Oudheden | gratis deelname

Onze moderne geschiedschrijving van de volken en gemeenschappen rondom de Middellandse Zee in de Oudheid wordt gekenmerkt door het gebruik van verschillende soorten ‘grenzen’, die al dan niet in de Oudheid zelf ook werden gebruikt. Dat begint bijvoorbeeld al met onze traditionele chronologische indeling in periodes, van het Oude Nabije Oosten, Griekenland, de hellenistische wereld tot en met het Romeinse en Byzantijnse rijk. Geografische en fysieke grenzen helpen ons om verschillende politiek afgebakende territoria weer te geven op lokaal, regionaal, provinciaal of zelfs rijksniveau. Categorisatie van mensen aan de hand van sociale klassen, gender, of status leggen de sociale structuren van de verschillende samenlevingen bloot.

Kortom, ‘grenzen’ zijn overal. Grenzen geven ons houvast in het kijken naar het verleden en heden. Grenzen zijn inclusief en exclusief tegelijkertijd. Hoewel het gebruik van het concept ‘grenzen’ in de historische analyses van de Oudheid vaak wordt gebruikt om die wereld voor ons te verhelderen, belemmert het concept ons tegelijkertijd. Deze lezing laat zien op welke wijze het gebruik van grenzen, met name die tussen Oost en West, onze inzichten in de antieke wereld niet alleen heeft verscherpt, maar tegelijkertijd ook blind heeft gemaakt voor een historische realiteit waarin deze tweedeling niet of nauwelijks bestond.

Voorafgaand aan de Zenobialezing zal het achtste deel uit de Zenobiareeks gepresenteerd worden: Xerxes’ droom: De lange schaduw van zijn Griekse veldtocht, geredigeerd door Mathieu de Bakker en Janric van Rookhuijzen.

De lezing en de boekpresentatie zijn alleen via een livestream te volgen, dus geef je snel op via: https://rijksmuseum-van-oudheden.webinargeek.com/zenobialezing-2022-scheiden-of-verbinden.

De oudheid in zwart-wit? Een panel-discussie over inclusiviteit en diversiteit in de wereld van de Klassieken

Dit jaar in de Week van de Klassieken (8 t/m 18 april) organiseert Stichting Zenobia een panel-discussie over inclusiviteit en diversiteit in de wereld van de Klassieken. Met dr. Miko Flohr, Ruwan van der Iest en Rosa van Gool, onder leiding van dr. Inger Kuin.

Donderdag 15 april | 20.00 – 22.00 | livestream vanuit het Rijksmuseum van Oudheden | gratis deelname

Welke rol speelt de oudheid in hedendaagse politieke debatten over identiteit? Hoe beïnvloeden films en TV-series ons beeld van de oude Grieken en Romeinen? En hoe moeten we omgaan met de koloniale wortels van klassieke archeologie en oudheidstudies? Stichting Zenobia organiseert een paneldiscussie over etnisch-culturele diversiteit en oudheidstudies (binnen de academie en daarbuiten). De panel-leden zijn Ruwan van der Iest, assyrioloog, theoloog en promovendus aan de Rijksuniversiteit Groningen, Miko Flohr, oud-historicus en universitair docent aan de Universiteit Leiden, en Rosa van Gool, classica en correspondente Italië, Griekenland en de Balkan voor de Volkskrant. De discussie wordt ingeleid en gemodereerd door Inger Kuin, classica en universitair docent aan de University of Virginia. Na afloop van het panel is er gelegenheid tot vragen stellen.

Meld u hier aan voor de livestream

U hoeft geen extra programma’s te downloaden of te installeren op uw computer. Na aanmelding ontvangt u een link, waarmee u via de browser op uw pc, laptop, tablet of smartphone de activiteit kunt volgen. De livestream is vanaf vijf minuten voor aanvang online.

Zesde Zenobialezing | Naar het land van Medea – Oudheidreceptie in hedendaags Georgië

Standbeeld van Medea op het Europaplein in Batumi, Georgië (foto: David Khmaladze)

Op 31 maart wordt de Zesde Zenobialezing online gegeven vanuit het Rijksmuseum van Oudheden. Prof. dr. Maarten de Pourcq (Radboud Universiteit Nijmegen) zal in zijn lezing vertellen over de mythische heldin Medea. In de Griekse mythologie komt zij uit een ‘barbaarse’ regio die nu onderdeel is van Georgië. Maar de relatie van de Georgiërs met hun beroemde heldin blijkt zeer complex te zijn.

Woensdag 31 maart | 20.00 – 21.00 | livestream vanuit het Rijksmuseum van Oudheden | gratis deelname

In de Griekse mythologie komt Medea uit het Oosten. Haar vader is koning in Colchis, aan de kust van de Zwarte Zee, een regio die vandaag onderdeel is van Georgië. In de vele beroemde versies van het Medeaverhaal, van Apollonius tot Pasolini, wordt die regio afgebeeld als een plek ver weg, als een rijk en spiritueel maar ook barbaars land. Tempeldansen, natuurgeneeskunde, mensenoffers, monsters, stralend goud. Dat Medea zich sinds de tragedie van Euripides genoodzaakt voelde om haar eigen kinderen te doden als revanche op haar Griekse man, helpt natuurlijk niet in deze oriëntaliserende beeldvorming: deed Medea dat niet omdat ze nu eenmaal een barbaarse was? Kon ze de Colchiër in zichzelf niet meer bedwingen?

De vraag wat men in Georgië vindt van deze mythische heldin die op hun bodem zou zijn opgegroeid, wordt zelden gesteld. Die relatie blijkt zeer complex. Opmerkelijk is wel dat Georgië in het afgelopen decennium als toeristische bestemming in de markt werd gezet met Medea als uithangbord. Zo worden in Nederland cultuurreizen naar Georgië gepromoot als een reis “naar het land van Medea”. Heel opmerkelijk, zeker gezien de moeizame Medeareceptie in de Georgische geschiedenis. Wie bedenkt dit en wat voor oudheidreceptie speelt hier?

Om dat te weten te komen moeten we zelf op reis naar Georgië. We gaan op zoek naar Medea in een land dat op zijn beurt zoekende is: naar wat voor land het wil zijn, voor wie het er wil zijn, welke verhalen daarbij horen en waar die verhalen vandaan (mogen) komen. Zoals wel vaker vandaag blijkt oudheidreceptie daarbij zeer controversieel. Welke rol is hier voor Medea weggelegd?

Meld u hier aan voor de livestream

U hoeft geen extra programma’s te downloaden of te installeren op uw computer. Na aanmelding ontvangt u een link, waarmee u via de browser op uw pc, laptop, tablet of smartphone de activiteit kunt volgen. De livestream is vanaf een kwartier voor aanvang online.

Online lezing “Van Oost naar West: Theophanu, de Sint Nicolaaskapel en wat de Byzantijnse prinses wél zag in Constantinopel, Ravenna en Aken”

Op zondag 18 oktober organiseert Stichting Zenobia samen met Museum Het Valkhof een online lezing in het kader van de Maand van de Geschiedenis. De lezing begint om 14:00 is via een livestream te volgen. 

Het is niet mogelijk om de lezing fysiek bij te wonen. Klik hier voor de link naar de livestream.

“Van Oost naar West: Theophanu, de Sint Nicolaaskapel en wat de Byzantijnse prinses wél zag in Constantinopel, Ravenna en Aken.”

De Sint Nicolaaskapel op het Valkhof in Nijmegen werd rond het jaar 1030 gebouwd ter nagedachtenis aan de van oorsprong Byzantijnse prinses, en latere keizerin, Theophanu. Tijdens deze lezing wordt u meegenomen op de route die Theophanu van Oost naar West volgde voordat ze uiteindelijk in 991 in de buurt van Nijmegen stierf. U maakt kennis met gebouwen die Theophanu moet hebben gezien tijdens haar verblijf in Constantinopel, Ravenna en Aken en ziet hoe die voorbeelden uit Oost en West van invloed zijn geweest op de Nijmeegse Sint Nicolaaskapel.

De lezing wordt gegeven door dr. Mariëtte Verhoeven, research fellow en docent aan het Radboud Institute for Culture and History aan de Radboud Universiteit te Nijmegen. Haar onderzoek betreft de cultuurgeschiedenis van vroegchristelijke en Byzantijnse architectuur. Ze heeft gepubliceerd over Ravenna, Jeruzalem en Istanbul. 
Voor wie meer over haar wil lezen: https://www.ru.nl/personen/verhoeven-m/

Aanmelden
Wie interesse heeft, kan zich aanmelden door een mail te sturen naar info@stichtingzenobia.nl.

Zenobialezing ‘Arachne en de imams’

De jaarlijkse Zenobia-lezing wordt dit jaar gehouden tijdens de Week van de Klassieken. Prof. dr. David Rijser (bijzonder hoogleraar Antiekenrecepties aan de Rijksuniversiteit Groningen, en tevens werkzaam als classicus en cultuurhistoricus aan de Universiteit van Amsterdam) deelt zijn kennis over vertellers, verhalen en cultuurgeschiedenis in klassieke en Arabische tradities.

Donderdag 10 september | 20.00 – 21.30 uur | Livestream vanuit het Rijksmuseum van Oudheden | toegang: gratis

Niet alleen de inhoud van onze verhalen zegt iets over wie we zijn. Ook de manier waarop we ze vertellen doet dat. Er lijkt in dit opzicht een verschil te bestaan tussen het pluriforme, weelderige en labyrint-achtige model van bijvoorbeeld de Duizend-en één-nacht, en de sterke narratieve en thematische eenheid van een epos als Vergilius’ Aeneis, die in de westerse cultuur lang normatief is geweest. Ook in onze beeldtradities lijkt er een verschil te zijn in opvattingen over ‘narrativiteit’ en eenheid tussen de westerse en islamitische cultuur. In Arachne en de imams onderzoekt David Rijser hoe die verschillen ontstaan zijn en waar ze vandaan komen. Daarmee laat hij zien dat juist uit de manier waarop we verhalen vertellen, blijkt hoezeer zowel het Westen als de Arabische cultuur ieder op een eigen manier – maar veel broederlijker dan vaak wordt gedacht – de erfenissen van de klassieke oudheid heeft verwerkt.

Georganiseerd in samenwerking met het Rijksmuseum van Oudheden, in het kader van de Week van de Klassieken (3 t/m 13 september 2020)

Meld u hier aan voor de livestream

De Week van de Klassieken in het Rijksmuseum van Oudheden is dit jaar uitsluitend online te volgen via livestreams. Alle lezingen, symposia en workshops zijn gratis beschikbaar. U hoeft geen extra programma’s te downloaden of te installeren op uw computer. Na aanmelding ontvangt u een link, waarmee u via de browser op uw pc, laptop, tablet of smartphone de activiteit kunt volgen. De livestream is vanaf een kwartier voor aanvang online.